Wartość osiągnięć w dziedzinie architektury oraz zrealizowanych założeń urbanistycznych zawsze podlega ocenie z perspektywy czasu, który je weryfikuje.
Zrealizowana w latach 20-lecia międzywojennego koncepcja przestrzenna miasta-ogrodu na Żoliborzu została uznana za wartość dobra kultury narodowej i potwierdzona wpisami do rejestru zabytków.
- Żoliborz Oficerski – nr wpisu 812 w dn. 20.03.1973 r.
- Kolonia Dziennikarska – nr wpisu 1557 w dn. 22.04.1994 r.
- Obszar całego Żoliborza Historycznego – nr wpisu 994 w dn. 30.09.1980 r.
- Założenia budowlano-urbanistyczne Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej – nr wpisu 1502 w dn. 15.01.1992 r.
- Kolonia Urzędnicza układ urbanistyczny i zespół budowlany z zielenią – nr wpisu 1576 w dn. 22.04.1994 r.
Charakterystyczne elementy kompozycj tych układów przestrzennych będące przedmiotami wpisów to:
- rozplanowane ulic i placów;
- proporcje terenów zieleni ok. 60% w odniesieniu do terenów zabudowanych ok. 40%, tworzących klimat miasta-ogrodu;
- skala gabarytów architektury i wzajemnych proporcji przestrzennych;
- zieleń, jako element krajobrazu otaczający architekturę, park, skwery, dziedzińce przestrzeni międzyblokowych oraz zielone ogrody na dachach budynków;
- ciągi ulic i trasy komunikacyjne lokalne w pasach zieleni z arteriami Al. Wojska Polskiego szerokości 80 m i ulicą Krasińskiego szerokości ok. 50 m;
- bardzo szeroki, towarzyszący zabudowie mieszkaniowej, zakres programów potrzeb socjalnych oraz kulturalno-edukacyjnych tworzący ogromny program infrastruktury funkcjonalnej, nieosiągalny do chwili obecnej w nowych realizacjach zespołów osiedli mieszkaniowych w Polsce;
- na terenie założenia urbanistycznego Żoliborza zrealizowano wiele dzieł indywidualnej architektury Modernizmu Polskiego, zespołów mieszkaniowych oraz obiektów użyteczności publicznej projektowanych przez najwybitniejszych architektów: Antoniego Jawornickiego, Rudolfa Świerczyńskiego, Józefa Szanajcę, Bohdana Lacherta, Barbarę i Stansława Brukalskich, Romualda Gutta, Bogdana Pniewskiego, Brunona Zborowskiego, a także Jana Koszyca, Jana Chmielewskiego, Stanisława Filipkowskiego, Witkiewicza.
Do najwybitniejszych osiągnięć architektury tego okresu należą między innymi:
- Pierwsze dzieło arcitektury modernistycznej w Polsce – Willa Brukalskich, przy ulicy Niegolewskiego, zrealizowana w 1927 r., nagrodzona Złotym Medalem na Światowej Wystawie w Paryżu w 1937 r.
- Szklany Dom przy ul. Mickiewicza, który został zaprojektowany przez J. Żórawskiego według 5 zasad awangardowej nowoczesnej architektury stworzonej przez Le Corbusier'a (konstrukcja oparta na słupach, wolny plan, płaski dach, okna pasmowe wzdłuż całej elewacji, wolna elewacja).
- Zabudowa Żoliborza Oficerskiego i Kolonii Dziennikarskiej o wybitnych walorach kompozycji przestrzennej i architektury.
- Zabudowa dziewięciu Kolonii mieszkaniowych Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, między innymi II i IV Kolonii przy ul. Krasińskiego 16 i 18.
- Zabudowa Żoliborza Urzędniczego projektowana przez wybitnych architektów modernizmu polskiego: Romualda Gutta, Bohdana. Lacherta, Józefa Szanajcę, Barbarę i Stanisława Brukalskich, Bogdana Pniewskiego, a także Jana Nowickiego.
Kompozycja przestrzenna Żoliborza jest w swojej koncepcji równoważna z najlepszymi europejskimi przykładami osiągnięć urbanistyki z początku XX wieku zrealizowanymi w Anglii, Holandii, Austrii, podlegających obecnie ścisłej ochronie konserwatorskiej.
Mamy więc i my obowiązek moralny i prawny ochrony tych unikalnych, niezwykle cennych wartości przestrzeni Żoliborza Historycznego, tworzących specyficzny, charakterystyczny klimat tej dzielnicy Warszawy.
W tej sytuacji jest oczywiste, że każda nowa ingerencja przestrzenna w ten zabytkowy układ musi się wpisać w istniejącą kompozycję, nie naruszając jej charakteru.
Żoliborz Historyczny, jak każdy układ urbanistyczny, podlega stałej rewaloryzacji dostosowującej jego funkcjonowanie do uwarunkowań współczesnego poziomu cywilizacji. Odbywa się to jednak zawsze z poszanowaniem i utrzymaniem zabytkowego charakteru pod nadzorem konserwatora zabytków. Od lat prowadzone są prace rewaloryzacyjne wymiany nawierzchni ulic, chodników, ciągów ulicznych, wprowadzanie ścieżek rowerowych, infrastruktury drobnych form architektury oraz nowej infrastruktury technicznej.
W projekcie przebiegu nowej tzw. „Trasy Krasińskiego” związanej z planowaną budową mostu zaprojektowano gigantyczny w swojej skali węzeł komunikacyjny właściwy dla nowych rozwiązań komunikacyjnych obrzeży wielkich aglomeracji miejskich. Dalszy przebieg „Trasy Krasińskiego” na odcinku od mostu do Pl. Wilsona, z przewidzianym intensywnym natężeniem ruchu samochodowego (2 pasy jesdni w każdym kierunku, w środku linia tramwajowa) spowoduje przecięcie Żoliborza Historycznego w połowie obszaru, co zdegraduje zabytkowy charakter całej dzielnicy.
Istnieje również zagrożenie konieczności zastosowania „ekranów izolacyjnych” wzdłuż przebiegu całej Trasy, jeżeli po jej realizacji pomary natężenia hałasu przekroczą dopuszczalne normy, zgodnie z wymogami technicznymi standardów Uni Europejskiej.
Te współczesne formy wydzielania i izolowania przebiegu tras komunikacyjnych intensywnego nasilenia ruchu ze względu na ochronę wartości zabytkowych Żoliborza nie będą mogły być zastosowane, gdyż spowodują całkowite zniszczenie zabytkowego charakteru dzielnicy.
Dyskutujmy, szukajmy właściwych rozwiązań komunikacyjnych Warszawy nie niszcząc wartości będących dziedzictwem naszej kultury, które otrzymaliśmy od jej twórców i mamy obowiązek przekazać następnym pokoleniom.
Maria Brukalska,
konserwator zabytków